W pewnych sprawach nie jesteśmy w stanie sami sobie poradzić w prowadzeniu sprawy sądowej i potrzebujemy pomocy profesjonalisty – adwokata. Zdarzają się przy tym przypadki, gdy z uwagi na trudną sytuację majątkową nie stać nas na pokrycie wydatków z tym związanych. Ustawodawca przychodzi jednak w tym miejscu z pomocą, wprowadzając regulacje dotyczącą przyznania adwokata z urzędu.
Adwokat z urzędu w sprawie karnej
W przypadku postępowania karnego ustawodawca wprost wymienił przypadki, w których oskarżony musi mieć obrońcę. Jeżeli samodzielnie go nie wyznaczył, otrzyma obligatoryjnie obrońcę z urzędu, nawet jeżeli nie złoży wniosku w tym przedmiocie. Ma to miejsce wówczas gdy:
-
oskarżony nie ukończył 18 lat;
-
oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy;
-
zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy zdolność oskarżonego rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona
-
zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;
-
sąd uzna udział obrońcy za niezbędny ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę
-
w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię.
Powyżej opisane przypadki należą do sytuacji, kiedy oskarżony musi mieć obrońcę. Co jednak w sytuacji, gdy obrona przez profesjonalnego pełnomocnika nie jest obowiązkowa, niemniej chciałby skorzystać z pomocy adwokata pomimo braku środków na jego wynagrodzenie? Oskarżony może złożyć wniosek o wyznaczenie adwokata z urzędu z uwagi na stan majątkowy. We wniosku o obrońcę z urzędu należy jednak wykazać, że nie jest się w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Warto przy tym nadmienić, że podstawą oddalenia wniosku nie może być skorzystanie przez oskarżonego z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.
Adwokat z urzędu w sprawie cywilnej
W postępowaniu cywilnym o adwokata z urzędu może starać się zarówno osoba zwolniona w całości lub w części od kosztów sądowych, jak również osoba niekorzystająca z takiego zwolnienia. W tym drugim wypadku, wnioskodawca będzie musiał wykazać, że nie jest on w stanie ponieść kosztów związanych z ustanowieniem profesjonalnego pełnomocnika bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny. Sąd przychyla się do wniosku o ustanowienie adwokata, jeżeli uzna jego udział za potrzebny do zabezpieczenia praw uczestnika postępowania cywilnego. Podobnie jak w przypadku postępowania karnego, przyczyną oddalenia wniosku nie może być skorzystanie z nieodpłatnej pomocy prawnej, na podstawie ustawy, o której wspomniano powyżej.
Wniosek o ustanowienie adwokata składa się wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych bądź osobno. Istnieje możliwość zgłoszenia go na piśmie bądź ustnie do protokołu. Sądem właściwym w tym przypadku jest Sąd, w którym sprawa ma się toczyć. W sytuacji, w której wnioskodawca miałby swoje miejsce zamieszkania poza siedzibą właściwego Sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata również w Sądzie właściwym ze względu na swoje miejsce zamieszkania. Sąd ten następnie prześle złożony wniosek do odpowiedniego Sądu.
Do wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, podobnie jak do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, należy dołączyć stosowne oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie to składane jest na specjalnym formularzu. W przypadku jednak, gdyby wniosek miał być składany do protokołu, istnieje możliwość, aby Sąd odebrał to oświadczenie także do protokołu. Sąd może dodatkowo odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie o następującej treści: ,,Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam, że złożone przeze mnie oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania jest prawdziwe i rzetelne''. Przed odebraniem przyrzeczenia poucza się wnioskodawcę o treści art. 120 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z tym przepisem „stronę, która uzyskała ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd skaże na grzywnę, niezależnie od jej obowiązku uiszczenia wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego”.