O zachowku słyszał chyba każdy Polak, nie każdy jednak wie, kiedy i na jakich zasadach można się o niego strać. W ogólnym zarysie zachowek jest uprawnieniem do tej części spadku, która z jakichś względów nie mogła do nas trafić – o szczegółach przeczytasz jednak w dalszej części.
Wola spadkodawcy i zasady dziedziczenia
Prawo spadkowe przewiduje, że dziedziczenie w Polsce odbywa się na zasadzie ustawowej lub testamentowej. Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, testament obejmuje tylko część masy spadkowej albo został on całkowicie unieważniony. Dziedziczenie testamentowe ma zaś miejsce wówczas, gdy istnieje ważny testament.
Szczegółowe zasady dziedziczenia ustawowego odnaleźć możemy w treści art. 931 – 940 Kodeksu cywilnego, przy testamencie decyduje wola zmarłego. I to właśnie testament może oznaczać powstanie prawa do zachowku – jeśli tylko najbliższa rodzina zostanie pominięta przy dziedziczeniu.
Czym jest zachowek?
Zachowek możemy określić jako prawo do części spadku w sytuacji, gdy do dziedziczenia nie dojdzie najbliższa rodzina spadkodawcy. Takie sytuacje występują wtedy, gdy testator powołał do spadku kogoś spoza grona swoich bliskich albo gdy dziedzicem będzie tylko jedna najbliższa mu osoba (najbliższa spośród rodziny).
Zgodnie z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – 1/2 wartości tego udziału
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Zachowek jest więc niczym innym, jak uprawnieniem przysługującym bliskim spadkodawcy na wypadek pominięcia ich w testamencie. Oczywiście prawo to nie oznacza, że najbliższa rodzina zmarłego musi bezwzględnie z niego skorzystać. Dochodzenie roszczeń wynikających z zachowku jest więc całkowicie dobrowolne.
Instytucja zachowku służy do ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonywanych przez niego rozporządzeń (zarówno w ramach swobody testowania, jak i wynikających z poczynionych za życia darowizn). Przez zachowek ustawodawca ogranicza zatem swobodę testowania (dysponowania majątkiem na wypadek śmierci). Wskazuje się, że ustawa w ten sposób zmierza do realizacji wartości jakimi są ochrona (dobro) rodziny. Zachowek ma na celu ograniczenie możliwości dysponowania majątkiem właśnie w celu ochrony przed "arbitralnością" decyzji spadkodawcy i ma służyć urzeczywistnieniu sprawiedliwego podziału schedy spadkowej przy uwzględnieniu uzasadnionych zdaniem ustawodawcy praw najbliższych.
Komu przysługuje prawo do zachowku?
Jak było już wcześniej wskazane, prawo do zachowku przysługuje:
- zstępnym spadkodawcy (jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.),
- małżonkowi spadkodawcy,
- rodzicom spadkodawcy,
pod warunkiem, że osoby te byłyby w danej sytuacji powołane do dziedziczenia z ustawy. Nabywają oni prawo do zachowku w takiej kolejności, w jakiej powołani byliby do dziedziczenia ustawowego.
Innymi słowy, prawo do zachowku przysługuje dzieciom i małżonkowi spadkodawcy przed jego dalszymi zstępnymi (np. wnukami czy prawnukami) czy rodzicami.
Komu nie przysługuje prawo do zachowku?
Posiadanie statusu najbliższego członka rodziny spadkodawcy nie gwarantuje jeszcze, że uzyska on prawo do zachowku. Przepisy wyraźnie bowiem wskazują, komu nie może być zagwarantowany zachowek:
- osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę,
- osobom, które zrzekły się dziedziczenia,
- osobom, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
- osobom, które odrzuciły spadek,
- rodzice naturalni dziecka, które zostało przysposobione,
- małżonkowi, wobec którego orzeczono separację - także jeśli separacja nie została jeszcze formalnie orzeczona, ale spadkodawca wystąpił z wnioskiem o jej orzeczenie z winy współmałżonka),
- małżonkowi, wobec którego wydano prawomocny wyrok rozwodowy.
Termin na żądanie zachowku
Prawo żądania zachowku jest ograniczone w czasie – osoba uprawniona musi więc wystąpić z żądaniem zapłaty wobec spadkobiercy, który nabył spadek w ściśle określonym terminie.
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Bieg powyższego terminu ulega jednak przerwaniu, jeśli uprawniony do zachowku wystąpi ze swoim roszczeniem na drogę sądową.
Jak uzyskać należny zachowek?
Prawo do zachowku nie powoduje, że spadkobierca automatycznie zapłaci należną część spadku uprawnionemu. Konieczne jest, aby to uprawniony sam zgłosił się z żądaniem zapłaty do osoby, która odziedziczyła majątek.
Zachowek można więc uzyskać albo na drodze ugodowej – najlepiej poprzez spisanie stosownego oświadczenia pomiędzy spadkobiercą, a uprawnionym do zachowku. Takie działania służą przede wszystkim zabezpieczeniu interesów spadkobiercy, który zapłaci należny zachowek. Pisemne porozumienie stanowi dowód w sprawie, że zachowek został uiszczony na rzecz określonej osoby.
Jeżeli jednak spadkobierca nie zechce zapłacić zachowku, uprawniony do jego otrzymania powinien skierować sprawę na drogę postępowania sądowego.
W tym celu niezbędne jest złożenie pozwu o zachowek, który kierujemy do sądu właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy (będzie to sąd rejonowy dla roszczeń do kwoty 75 tys. zł albo sąd okręgowy dla roszczeń powyżej kwoty 75 tys. zł).
Pozew o zachowek podlega opłacie sądowej w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu (jest to kwota, którą dochodzi uprawniony do zachowku). Opłata sądowa nie może być mniejsza niż 30 złotych i nie większa niż 100 000 złotych.
Podstawa prawna:
Art. 931-940, 991, 1007 Kodeksu cywilnego
art. 13 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
Artykuł przygotowany przy współpracy z kancelarią JCZ Kancelaria Radców Prawnych Bydgoszcz.
JCZ Kancelaria Radców Prawnych Bydgoszcz
ul. Jagiellońska 69/1
85-027 Bydgoszcz
tel. +48 52 3708005
Polecamy również: